Elizabeth Preston
Namibya’da yaşayan ‘San’ isimli avcı-toplayı halk, kurak gecelerde çoğunlukla yıldızların altında uyur. Onları uyanık tutacak elektrikli aydınlatma ya da yeni Netflix dönemleri yok. Buna rağmen, sabah kalktıklarında akıllı telefonlarında yeni gönderilere bakan alışılmış bir Batılı kent sakininden daha fazla mühletle uyumuyorlar.
Kanada’da bulunan Toronto Mississauga Üniversitesi’nde evrimsel antropolog olarak vazifesini sürdüren David Samson’a nazaran, araştırmalar, endüstriyel olmayan toplumlarda yaşayan insanların -türümüzün evrimleştiği ortama en yakın koşullarda- geceleri ortalama yedi saatten az uyuduğunu gösteriyor. Bize en yakın hayvan akrabalarımızı düşünürsek, bu şaşırtan bir müddet. Beşerler, bilim insanlarının incelediği rastgele bir maymun ya da lemurdan daha az uyuyor. Şempanzeler günlük ortalamada yaklaşık 9,5 saat uyuyorlar. Pamuk-başlı tamarinler ise 13 saat civarında uyuyor. Üç çizgili gece maymunları teknik olarak geceleri uyusalar da aslında neredeyse hiç uyanmaz ve günde 17 saat uyurlar.
Samson bu tutarsızlığı ‘insan uyku paradoksu’ diye isimlendiriyor. “Peki, herhangi bir primata kıyasla en az uyan tür olmamız nasıl mümkün olabilir?” diyor. Uykunun hafızamız, bağışıklık işlevimiz ve sıhhatimizin öbür tarafları bağlamında ehemmiyet taşıdığı bilinen bir şey. Beden kütlesi, beyin büyüklüğü ve beslenme biçimi üzere etkenlere dayanan kestirimi bir primat uyku modeli, insanların her 24 saatte yedi yerine yaklaşık 9,5 saat uyuması gerektiği sonucuna ulaşıyor. Samson, “Ortada bir tuhaflık var” diyor.
Samson ve öteki bilim insanları tarafından primatlar ve endüstriyel bir ortamda yaşamayan insan toplulukları ortasında yürütülen araştırmalar, insan uykusunun bilinmeyen çeşitli yanlarını açığa çıkardı. En yakın akrabalarımızdan daha az mühlet uyuyoruz ve gecemizin büyük kısmını süratli göz hareketleri ya da ‘REM’ ismiyle bilinen bir uyku evresinde geçiriyoruz. Tuhaf uyku alışkanlıklarımızın altında yatan nedenler hâlâ tartışmaya açık olsa da büyük ihtimalle beşere dönüşme öykümüzde bir şeyler bulabiliriz.
CİBİNLİKLİ YATAKTAN SALYANGOZ KABUĞUNA
Günümüzden milyonlarca yıl evvel cetlerimiz ağaçlarda yaşıyor ve büyük olasılıkla uyuyordu. Günümüz şempanzeleri ve öteki büyük maymunlar hâlâ süreksiz ağaç yataklarında ya da yükseltilerde uyuyorlar. Yapraklı kısımlarla tıpkı hizada olabilecekleri bir kase hali oluşturacak biçimde kolları eğiyor yahut kırıyorlar. (Goriller gibi maymun türleri ise kimi zaman yerde yatak hazırlarlar.)
Atalarımız yerde yaşamak üzere ağaçlardan indiler ve bir etapta orada da uyumaya başladılar. Bu durum, aslanlar üzere yırtıcılara karşı kısmi güvenlik de dahil olmak üzere, ağaçlarda uyumanın sağladığı avantajların tamamından vazgeçmek manasına geliyordu.
Atalarımızdan kalan fosiller ise onların ne kadar düzgün dinlendiğini gözler önüne sermiyor. Antropologlar, eski insanların nasıl uyuduğunu anlayabilmek için ellerindeki en gerçek muadillerini, yani günümüzün endüstriyel olmayan toplumlarını inceliyorlar.
Tanzanya’daki ‘Hadza’ avcı-toplayıcı halkının yanı sıra Madagaskar, Guatemala ve öbür bölgelerde yaşayan farklı topluluklarla çalışan Samson, “Bu topluluklarla çalışmak çok büyük bir onur ve fırsat” diyor. Araştırma iştirakçileri, genelde uyku nizamlarını kaydeden ve ışık sensörü eklenmiş bir akıllı saati andıran ‘Actiwatch’ isimli bir aygıt takıyorlar.
ABD’nin Los Angeles kentinde bulunan Kaliforniya Üniversitesi’nde insan evrimini araştıran bir çevrebilimci ve antropolog olan Gandhi Yetish, Hadzaların dışında, Bolivya’da yaşayan ‘Tsimane’ ve Namibya’da yaşayan San halkı ile de vakit geçirdi. 2015’te yayınladığı bir makalede, bu toplukların üçünde de uyku sürecini kıymetlendirdi ve ortalama olarak sadece 5,7 ilâ 7,1 saat ortasında sürdüğünü ortaya çıkardı.
Şu halde, beşerler, primat akrabalarımızdan daha az uykuya muhtaçlık duyacak biçimde evrimleşmişe benziyor. Samson, 2018 tarihli incelemesinde, bunu REM dışı vakti devre dışı bırakarak gerçekleştirdiğimizi ortaya koydu. REM, etkin hayal görme süreciyle en çok ilişkilendirilen uyku evresi. Öteki primatların da misal biçimde düş gördüğünü varsayarsak, bu durum, gecenin daha büyük bir kısmını onlardan daha fazla hayal görerek geçirebileceğimizi gösteriyor. Bununla birlikte, bu saatlerin hangi kısmında gözlerimizi yumacağımız konusunda da esneğiz.
Samson, insan uykusunun evrimleşme biçiminin hikayesini bir ortaya getirmeyi amaçlayan ‘sosyal uyku hipotezi’ ismini verdiği çalışmasını 2021 yılının ‘Annual Review of Anthropology’ isimli derlemede yayınladı. Kendisi, insan uykusunun evriminin bilhassa de sayısal güvenlikle kontaklı bir kıssa olduğunu düşünüyor. Samson, kısa ve esnek biçimde zamanlanan REM yüklü uykunun, beşerler yerde uyumaya başladığı periyotta av olma tehdidi sebebiyle evrimleştiğini söz ediyor. Ve tabanda inançlı biçimde uyumanın bir öbür değerli ögesinin da küme halinde uyumak olduğunu düşünüyor.
“İlk insan kamplarını ve gruplarını bir salyangozun kabuğuna benzetebiliriz” diyor. İnsan kümeleri kolay barınakları paylaşmış olabilir. Kamp ateşi insanları ısıtırken böcekleri de uzak tutuyor, kimi küme üyeleri uykudayken başkaları nöbet tutuyordu.
Samson, “Bu ‘sosyal kabuğun’ güvenli ortamındayken istediğiniz an yerinize dönüp biraz kestirebilirdiniz” diye tasvir ediyor. (Bununla birlikte, O ve Yetish, günümüzün endüstriyel olmayan toplumlarında kısa uyuklamaların yaygınlığı hususunda farklılık gösteriyor. Samson, Hadzalar ve Madagaskar’da yaşayan bir toplulukta sık sık uyuklandığını bildirirken, Yetish kendi saha deneyimlerine dayanarak uyuklamanın seyrek görüldüğünü belirtiyor.)
Bunun yanı sıra, Samson, bu ‘uyku kabuklarının’ tarihöncesi atalarımızın Afrika’dan daha soğuk iklimlere göçünü kolaylaştırmış olduğunu düşünüyor. Bu haliyle, uykuyu insanın evrim öyküsünde büyük ehemmiyet taşıyan bir alt sıkıntı olarak görüyor.
GÖRÜNDÜĞÜMÜZ KADAR ÖZEL MİYİZ?
Kuzey İrlanda’da bulunan Belfast Queen’s University’de evrimsel bir çevrebilimci olan Isabella Capellini, yırtıcı hayvan tehdidinin insanları ağaçta yaşayan primatlara kıyasla daha az uyumaya yöneltmiş olmasının mantıklı göründüğünü lisana getiriyor. Kendisi ve meslektaşları, 2008 yılında gerçekleştirdikleri bir araştırmada, avlanma tehdidi daha yüksek olan memelilerin ortalamada daha az uyuduğunu keşfettiler.
Buna rağmen, Capellini, öbür primatlara kıyasla, insan uykusunun göründüğü kadar farklı olduğundan emin değil. Primatların uykusuyla ilgili var olan dataların esaret altındaki hayvanlardan sağlandığının altını çiziyor. “Hayvanların yabanıl doğada nasıl uyuduğuna dair hâlâ pek bir şey bilmiyoruz” diyor.
Bir hayvanat bahçesinde ya da laboratuvardayken, yaşadıkları gerilim yüzünden hayvanlar doğal hallerinden daha az uyuyabilirler. Tahminen de “sırf hayvanlar bu kadar çok sıkıldığı için daha fazla uyuyabilirler” diyor Capellini. Ve 12 saat aydınlık, 12 saat karanlık bir ortamdan oluşan standart laboratuvar şartları, bir hayvanın yıl boyunca tabiatta yaşadığı şartlarla eşleşmeyebilir.
Almanya’da bulunan Max Planck Ornitoloji Enstitüsü’nde kuşların uyku sürecini inceleyen bir sinirbilimci olan Niels Rattenborg, Samson’un insan uyku sürecinin evrimine ait aktardıklarının ilgi cazip olduğunu kabul ediyor. Bununla birlikte, “Bana kalırsa bu, öteki primatlarda görülen uyku sürecini isabetli biçimde ölçüp ölçmediğimizle fazlasıyla bağlantılı” diyor.
Ve bunu yapamadığımızdan şüphelenmek için birtakım nedenler mevcut. Rattenborg ve meslektaşları, 2008 yılında gerçekleştirdikleri bir araştırmada, üç yırtıcı tembel hayvana EEG* aygıtları bağladılar ve hayvanların günde yaklaşık 9,5 saat uyuduğunu keşfettiler. Öbür yandan, esaret altındaki tembel hayvanlar üzerinde yapılan daha evvelki bir araştırma, günde yaklaşık 16 saat uyuduklarını ortaya çıkarmıştı.
Daha fazla yırtıcı hayvandan sağlanacak datalara sahip olmak, uyku araştırmacılarına yardımcı olacaktır. Rattenborg, “Fakat bunu yapmak teknik bağlamda güç” diyor. “Tembel hayvanlar prosedüre uyumlu davransalar bile, primatların takılan cihazları çıkarmak için epey zaman harcayacağını hissediyorum” diye ekliyor.
Bilim insanları yabanî tabiattaki primatların uyku sürecine ait daha net bir resme sahip olsaydı, insan uyku sürecinin göründüğünden daha uzun olduğu ortaya çıkabilirdi. Capellini, “İnsanların bir hususta özel olduklarının ileri sürüldüğü her olayda, daha fazla veriye sahip olmaya başladığımız zaman, söylendiği kadar özel olmadıklarını görüyoruz” diyor.
ATEŞ BAŞI SOHBETLERİ
Küçük ölçekli topluluklarda uyku sürecini inceleyen Yetish, bu araştırma konusunda Samson ile işbirliği gerçekleştirdi. Yetish, “Onun da tasvir ettiği üzere, toplu halde uyumanın geceleri güvenliği sağlama sorununa bir çare olduğunu düşünüyorum” diyor. Yanı sıra şunu ekliyor: “Yine de bunun yegâne çözüm olduğunu sanmıyorum.”
Örnek olarak, Tsimane topluluğunun kimi üyelerinin konutlarında, insan nezareti olmadan da kısmi bir güvenlik sağlayacak duvarlar bulunduğunu belirtiyor. Ve Yetish, birlikte çalıştığı topluluklar dahilindeki insanlara, sabahları, gece boyunca tam olarak hangi hayvanların seslerini işittiklerini sordu. Gece duyulan sesler insanların büyük kısmını uyandırır ve muhtemelen bir başka muhafaza kalkanı sağlar.
Yetish, yırtıcı hayvan tehdidi olsun ya da olmasın, kümeler halinde uyumanın tıpkı vakitte küçük ölçekli topluluklarda yaşayan insanların gündelik hayat biçiminin doğal bir uzantısı olduğunu lisana getiriyor: “Bence, insanlar bu tür topluluklarda neredeyse hiç yalnız kalmıyorlar.”
Yetish, Tsimane halkının alışılmış bir akşamını şöyle aktarıyor: Günü çeşitli işlerle meşgul olarak geçirdikten sonra, yemek pişirildiği esnada bir küme ateşin etrafında toplanır. Birebir yemeği paylaştıktan sonra karanlıkta, ateşin yanında vakit geçirirler. Çocuklar ve anneleri ağır ağır uykuya dalarken, ötekiler uyanık kalır, sohbet eder ve kıssalar anlatır.
Yetish, bu yolla eski insanların yavaş yavaş sönen ateşin etrafında bilgi ve kültür paylaşımı için birkaç saatlik uykudan feragat etmiş olabileceklerini ileri sürüyor. “Birdenbire bu karanlık saatleri fazlasıyla verimli hale getirdik” diyor. Öncüllerimiz, akşamları dinlenmekten daha kıymetli işleri olduğu için uykularını daha kısa bir vakte sıkıştırmış olabilirler.
UYKUYA DOYAMAYANLAR
Şüphesiz, ne kadar uyuduğumuz, ne kadar uyumak istediğimizden farklı bir sıkıntı. Samson ve öteki araştırmacılar, Hadza topluluğundaki iştirakçilere kendi uyku süreçleriyle ilgili ne hissettiklerini sordular. Araştırma takımının 2017 yılında aktardığı kadarıyla, 37 şahıstan 35’i “yeteri kadarıyla uyuduğunu” lisana getirdi. Bu araştırmada, uyudukları ortalama mühlet, gece boyunca yaklaşık 6,25 saatti. Bununla birlikte, iştirakçiler sık sık uyanıyordu ve bu 6,25 saatlik uyku için yatakta 9 saatten fazla vakit geçirmeleri gerekiyordu.
Buna rağmen, 2016 tarihinde ABD’nin Chicago kentinde yaklaşık 500 bireyle gerçekleştirilen bir araştırma, iştirakçilerin [geceleri] neredeyse bütün vakitlerini yatakta nitekim uyuyarak geçirdiklerini ve toplamda en az Hadzalar kadar uyuduklarını ortaya çıkardı. Buna rağmen, ABD’li yetişkinlerle gerçekleştirilen 2020 tarihli araştırmaya katılanların neredeyse yüzde 87’si haftada en az bir gün kendilerini yorgun hissettiklerini lisana getirdi.
Peki neden bu türlü? Samson ve Yetish, uyku sıkıntılarımızın gerilim ya da istikrarsız günlük ritimlerle irtibatlı olabileceğini söz ediyor. Samson, tahminen de birlikte uyumak üzere evrimleştiğimiz kalabalık ortamı özlediğimizi söylüyor. Uyumak için uğraş ettiğimiz vakitlerde, evrimleşme biçimimizle şu anki ömür biçimimiz ortasında bir uyumsuzluk yaşıyor olabiliriz, diyor. “Temelde diğer insanlardan tecrit edilmiş haldeyiz ve bu durum uykumuzu etkiliyor olabilir” diye ekliyor.
Samson, insan uykusunun evrim sürecinin daha yanlışsız anlaşılmasının, insanların daha düzgün dinlenmelerine ya da hâlihazırda yaşadıkları dinlenme süreci konusunda kendilerini daha düzgün hissetmelerine yardımcı olabileceğini söylüyor.
Samson, “Kuzey yarıküre ve Batı’da yaşayan pek çok insan, uykularını sorun etmeyi seviyor” diyor. Ancak tahminen de uykusuzluk, mesela, nitekim de evrimsel bir muhteşem güce benzeyen çok uyanık olma hali olabilir. “Büyük ihtimalle, atalarımız ovalarda uyurken bu durum gerçekten de bir uyum fırsatı sunuyordu.”
Yetish, küçük ölçekli toplumlarda uyku hakkında çalışmanın kendi bakış açısını “baştan sona” değiştirdiğini söz ediyor.
“Batı’da, bu ortamlarla aynı olmayan çok fazla bilinçli çaba ve dikkat söz konusu” diyor. “İnsanlar belli bir süre uyumaya çalışmıyor. Yalnızca uyuyorlar.”
*Kısaca ‘EEG’ diye bilinen ‘elektroensefalogram’ tekniği, beyinde gerçekleşen elektriksel hareketleri ölçen bir testtir.
Yazının orjinali Know Magazine sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
